Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη, καθηγήτρια
Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Στα δυτικά του νησιού της Σαπφούς και του Αλκαίου, του Θεόφραστου και του Πιττακού, του Μυριβήλη, του Ελύτη και του Βενέζη, σε μια περιοχή μοναδικής γεωλογικής, οικολογικής, πολιτιστικής και αισθητικής αξίας, προτείνεται η κατασκευή 10 βιομηχανικών αιολικών πάρκων με 153 ανεμογεννήτριες. Τρία ερωτήματα εγείρονται άμεσα:

Πόσο έτοιμη είναι η Λέσβος να δεχτεί αυτό το μεγάλο ‘εργοστάσιο’ παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας;

Πως επηρεάζει το προτεινόμενο έργο τις αναπτυξιακές προτεραιότητες και προοπτικές της;

Έχει αξιολογηθεί το έργο, με ενημέρωση και συμμετοχή των κατοίκων, στα πλαίσια χωρικού σχεδιασμού που στοχεύει στην εξασφάλιση της μακροχρόνιας ανάπτυξης και ευημερίας του νησιού;

Παρόλο που η ανάγκη εξασφάλισης ενεργειακής αυτάρκειας και αξιοποίησης των πηγών ‘πράσινης ενέργειας’ είναι αδιαμφισβήτητη, η σχετική επιστημονική και πολιτική συζήτηση και οι διεθνείς εξελίξεις δημιουργούν εύλογες ανησυχίες και καθιστούν επιτακτική την αντιμετώπιση των παραπάνω ερωτημάτων. Τούτο το σύντομο σημείωμα κάνει μια πρώτη απόπειρα.

Το έργο και οι επιπτώσεις του

Τα μεγέθη του έργου είναι ιλιγγιώδη: συνολική ισχύς 306 MW, 10 αιολικά πάρκα (Α/Π), 153 ανεμογεννήτριες (Α/Γ), η κάθε μία ισχύος 2MW, βάρους 231 τόνων, ύψους 67 μέτρων (15όροφη πολυκατοικία), διαμέτρου πτερυγίων 80 μέτρων, με θεμέλια διαστάσεων 15Χ15Χ2.5 μέτρα. Επιπλέον, 97 χιλιόμετρα χωματόδρομοι πλάτους 5 μέτρων, 143 χιλιόμετρα κανάλια καλωδιώσεων, οδική και θαλάσσια μεταφορά του εξοπλισμού, κ.ο.κ. Οι εγκαταστάσεις εκτιμάται ότι θα καταλαμβάνουν μόνιμα το 0.04% της έκτασης της Λέσβου. Παρόλα ταύτα, η έκταση που θα επηρεαστεί άμεσα τόσο κατά την κατασκευή όσο κατά τη λειτουργία του έργου αγγίζει συντηρητικά το ένα τέταρτο της έκτασης του νησιού (Εικόνα 1).

Η επίσημη περιγραφή του έργου ενδέχεται να υποτονίζει ορισμένα μεγέθη επίσης. Για παράδειγμα, τα 5 μέτρα δρόμων δεν επαρκούν για κυκλοφορία φορτηγών μεταφοράς βαρέος εξοπλισμού, ούτε οι δρόμοι μπορεί να είναι απλοί χωματόδρομοι γι’ αυτό το σκοπό. Η θεμελίωση κάθε Α/Γ 230 τόνων δεν μπορεί να έχει βάθος μόνο 2.5 μέτρων ιδιαίτερα στη συγκεκριμένη περιοχή. Η πρόβλεψη χρήσης του λιμένα Σιγρίου για μεταφορά του εξοπλισμού του έργου θα απαιτήσει εργασίες αναβάθμισης του, και της γύρω περιοχής, για να εξυπηρετήσει τον συγκεκριμένο σκοπό. Τέλος, θα χρειαστούν πολλά άλλα έργα υποδομής (σταθεροποίηση πρανών, απορροή υδάτων κ.α.).

Είναι φανερό, ακόμα και στον μη ειδικό, ότι πρόκειται για ένα κατασκευαστικό έργο τεραστίων διαστάσεων και τεχνικών απαιτήσεων που θα επιφέρει, όπως παρόμοια έργα, σημαντικές αλλαγές στο ανάγλυφο, στο έδαφος, στην κάλυψη και στις χρήσεις γης της περιοχής. Κατά συνέπεια, θα προκαλέσει τις συνήθεις σοβαρές επιπτώσεις των μεγάλων αιολικών πάρκων που στην περίπτωση της δυτικής Λέσβου αποκτούν πρόσθετη βαρύτητα με δεδομένη την ιδιαιτερότητα της. Πρόκειται για μια από τις πλέον ερημοποιημένες περιοχές της Ελλάδας (‘στο κόκκινο’ στον χάρτη ερημοποίησης γαιών της Ελλάδαςi) και έχει μελετηθεί ως χαρακτηριστική περίπτωση ερημοποίησης σε τρία Ευρωπαϊκά ερευνητικά προγράμματαii. Μεγάλο τμήμα της ανήκει στο δίκτυο Νατούρα 2000 λόγω της ιδιαίτερης βιολογικής και αισθητικής αξίας της. Περιλαμβάνει το Γεωπάρκο του Απολιθωμένου Δάσους Σιγρίου, μοναδική φυσικο-πολιτισμική κληρονομιά της χώρας, γέννημα πολύχρονων και επίμονων προσπαθειών, κηρυγμένο κορυφαίο Ευρωπαϊκό Γεωπάρκο για το 2011-14 που αποτελεί σημαντικό διεθνή προορισμό τουριστών και εκπαιδευτικών εκδρομών. Η περιοχή του έργου περικλείει πλήθος οικισμών ιστορικο-πολιτισμικής σημασίας όπως η Ερεσσός, η Άντισσα, κ.ά.

Εικόνα 1. Η πραγματική έκταση που επηρεάζεται άμεσα από το έργο

Οι σημαντικότερες αναμενόμενες επιπτώσεις αυτού του εκτεταμένου έργου είναι:

Έδαφος. Όλα τα κατασκευαστικά έργα (Α/Γ, συνοδές εγκαταστάσεις, οδοποιία, δικτύωση) καθώς και η μεταφορά του εξοπλισμού θα προκαλέσουν καταπόνηση και μεγάλες απώλειες εδάφους, επιδεινώνοντας έτσι την ήδη κρίσιμη υποβάθμιση της περιοχής. Σε σοβαρά ερημοποιημένες περιοχές, ο FAO προειδοποιεί ότι δεν πρέπει να γίνεται καμία μεταβολή χρήσης γης λόγω του μεγάλου κινδύνου περαιτέρω υποβάθμισης των εδαφικών πόρων. Όπως εξηγεί ο καθηγητής Εδαφολογίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, κ. Κ. Κοσμάς, που έχει μελετήσει λεπτομερώς την ερημοποίηση στη Λέσβο: «Η οποιαδήποτε μεταβολή στην υπάρχουσα χρήση γης αναμένεται να προκαλέσει σημαντικά προβλήματα περαιτέρω υποβάθμισης. Τα πετρώματα της περιοχής χαρακτηρίζονται από ελάχιστη ως μηδενική περατότητα του νερού βροχής. Η υπάρχουσα θαμνώδης βλάστηση και τα σχετικά αβαθή εδάφη οριακά συγκρατούν το νερό της βροχής και δεν προκαλούνται σημαντικές διαβρώσεις στην περιοχή και μεγάλες πλημμύρες στις κατώτερες παραλιακές περιοχές. Αν διαταραχθεί το υπάρχον οικοσύστημα με την κατασκευή δρόμων ή την κάλυψη του εδάφους με αδρανή υλικά αναμένονται μεγάλες απορροές νερού βροχής με παντελή απομάκρυνση του εδάφους και οριστική και αμετάκλητη υποβάθμιση της περιοχής.» (προσωπική επικοινωνία, 30/3/2012).

Υδατικοί πόροι. Οι ήδη περιορισμένοι υδατικοί πόροι της περιοχής (λόγω χαμηλής βροχόπτωσης και ισχυρών ανέμων) θα οδηγηθούν σε πλήρη εξάντληση από την αφαίρεση της λιγοστής φυτοκάλυψης, την απώλεια και την υποβάθμιση του εδάφους καθώς και από τις αλλαγές στο ανάγλυφο.

Βιοποικιλότητα. Η μείωσης της ορνιθοπανίδας (θάνατοι και μετανάστευση πουλιών)iii, γνωστή σοβαρή επίπτωση των Α/Π, αναμένεται να είναι σημαντικότατη στην περίπτωση της Λέσβου λόγω της σημασίας του νησιού ως οικοτόπου σπάνιων πτηνών. Σημαντικές θα είναι και οι επιπτώσεις στην χλωρίδα και πανίδα της περιοχής, λόγω διαταραχής της φυτοκάλυψης, που όπως σε όλες τις ξηροθερμικές περιοχές είναι πολύτιμη δεξαμενή γενετικού υλικού.

Τοπίο. Η απειλή για το μοναδικό τοπίο της περιοχής είναι πέραν κάθε αμφιβολίας λόγω της μεγάλης κλίμακας και του πλήθους των Α/Γ.

Οι αναπτυξιακές συνέπειες του έργου

Η τοπική ανάπτυξη προϋποθέτει επαρκείς και καλής ποιότητας φυσικούς πόρους. Οποιαδήποτε υποβάθμιση τους – ιδιαίτερα των μη ανανεώσιμων όπως είναι το έδαφος και η βιοποικιλότητα – ζημιώνει αναπόφευκτα τις υφιστάμενες οικονομικές δραστηριότητες και δρα ανασταλτικά για την υλοποίηση εναλλακτικών αναπτυξιακών επιλογών με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το εισόδημα, την απασχόληση, και την ποιότητα ζωής των κατοίκων και των επισκεπτών μιας περιοχής, καθώς και γενικότερα την ζωντάνια και συνοχή της τοπικής κοινωνίας. Με δεδομένες τις σοβαρές αναμενόμενες επιπτώσεις του έργου εκτιμάται ότι οι παρακάτω κλάδοι θα ζημιωθούν:

Γεωργία-κτηνοτροφία, λόγω υποβάθμισης εδαφικών, υδατικών και βιοτικών πόρων και κατακερματισμού του τοπίου.

Ήπιος τουρισμός (οικτουρισμός, γεωτουρισμός, αγροτουρισμός) λόγω υποβάθμισης του τοπίου, των φυσικών πόρων και ιδιαίτερα της ορνιθοπανίδας. Σοβαρότατες αναμένεται να είναι οι επιπτώσεις στον τουρισμό φύσης (παρατήρηση πουλιών – bird-watching), για τον οποίο η Λέσβος αποτελεί γνωστό και σημαντικό προορισμό που αποδίδει σημαντικά οφέλη στην τοπική οικονομία, όπως επίσης και στο δυναμικό ανάπτυξης οικοτουρισμού, γεωτουρισμού και εκπαιδευτικού τουρισμού με κέντρο το Απολιθωμένο Δάσος Σιγρίου.

Από αναπτυξιακή σκοπιά, είναι επιθυμητό ένα έργο να έχει πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα στην περιοχή που εγκαθίσταται και τα οικονομικά οφέλη απ’ αυτό να επανεπενδύονται τοπικά. Τα πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα του προτεινόμενου έργου δεν αναμένεται να είναι σημαντικά διότι (α) δεν θα ενεργοποιήσει τους υφιστάμενους οικονομικούς κλάδους (πλην παροδικά, επιλεκτικά τον κατασκευαστικό κλάδο ίσως), (β) αντίθετα θα πλήξει σημαντικά τους περισσότερους υφιστάμενους δυναμικούς κλάδους της τοπικής οικονομίας και (γ) θα προκαλέσει μεγάλη αύξηση εισαγωγών ακριβού εξοπλισμού. Οι πιθανότητες επανεπένδυσης τοπικά είναι ισχνές όταν δεν θα υπάρχουν τοπικοί κλάδοι και ενδιαφερόμενοι αποδέκτες.

Ένα ζήτημα που χρήζει σοβαρής αντιμετώπισης, και συχνά αποσιωπάται, σχετίζεται με την αβεβαιότητα της επένδυσης. Οι επενδύσεις σε ΑΠΕ απαιτούν σημαντική χρηματοδότηση και επιδοτούνται από τους καταναλωτές. Επιπλέον, έχουν ισχυρούς ανταγωνιστές, άλλες μορφές φθηνότερης πράσινης ενέργειας καθώς και νέες τεχνολογίες. Για δε τα νησιά, τα προβλήματα σύνδεσης με την ηπειρωτική χώρα για τη διάθεση του παραγόμενου ρεύματος παραμένουν σημαντικός παράγοντας αβεβαιότητας τόσο λόγω κόστους κατασκευής όσο και λόγω απωλειών ενέργειας κατά τη μεταφορά. Τι θα γίνει αν, για οποιονδήποτε λόγο, η επένδυση κριθεί μη οικονομικά αποδοτική και εγκαταλειφθεί (όπως έχει συμβεί και συμβαίνει σε άλλες χώρες); Τι θα γίνει ο εγκατεστημένος εξοπλισμός που θα έχει πλήξει τους πόρους, μερικούς μη-αναστρέψιμα, και το τοπίο της περιοχής και πως θα ανακάμψουν η τοπική οικονομία και κοινωνία από το πλήγμα που θα έχουν υποστεί;

Χωρικός σχεδιασμός της ανάπτυξης στη Λέσβο

Όλα τα παραπάνω αναπόφευκτα οδηγούν στο ουσιαστικότερο ερώτημα: προηγήθηκε ενδελεχής μελέτη και χωρικός σχεδιασμός ώστε να αντιμετωπισθούν οι προαναφερθείσες (και πολύ περισσότερες) επιπτώσεις και αναπτυξιακές συνέπειες του έργου; Πιο συγκεκριμένα:

Έλαβε υπόψη ο σχεδιασμός του έργου τις τρέχουσες και μακροχρόνιες αναπτυξιακές ανάγκες, προτεραιότητες, επιλογές και προοπτικές της περιοχής εγκατάστασης αλλά και της Λέσβου γενικότερα;

Συγκρίθηκαν τα εκτιμώμενα οφέλη του έργου με την οικονομική (και μη οικονομική) αξία των πόρων, ιδιαίτερα των μη-ανανεώσιμων, που θα καταστραφούν, με τις απώλειες θέσεων εργασίας και εισοδήματος στους κλάδους που θα πληγούν λόγω υποβάθμισης των πόρων΄

Συγκρίθηκαν τα εκτιμώμενα οφέλη του έργου με κόστος ευκαιρίας άλλων εναλλακτικών τοπικής ανάπτυξης που θα ακυρωθούν με το έργο;

Ενημερώθηκαν οι κάτοικοι και οι αρχές της περιοχής, που θα συμβιώσουν με το έργο, αλλά και της Λέσβου γενικότερα, για τα υπέρ και τα κατά του έργου, και ερωτήθηκαν αν είναι διατεθειμένοι να διακινδυνεύσουν την αποδοχή του;

Συνεκτίμησαν όσοι ενεπλάκησαν στο σχεδιασμό του έργου τα όποια οφέλη με τις αβεβαιότητες του έργου;

Εντάχθηκε ο σχεδιασμός του έργου σε πλαίσιο γενικότερου ενεργειακού σχεδιασμού για τη Λέσβο με μελέτη τόσο των δυνατοτήτων αξιοποίησης άλλων μορφών παραγωγής ενέργειας με πιθανά λιγότερες περιβαλλοντικές και κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις όσο και των εναλλακτικών επίτευξης ενεργειακής αυτάρκειας στο νησί (π.χ. εξοικονόμηση ενέργειας με βιοκλιματικά σπίτια, λιγότερες μετακινήσεις , οικονομικές συσκευές, κ.λπ.;)

Τελειώνοντας, ας υποτεθεί ότι η δυτική Λέσβος είχε αναπτυχθεί σε ένα πολιτιστικό Γεωπάρκο με οργανωμένες και αποδοτικές μορφές οικοτουρισμού, γεωτουρισμού και αγροτουρισμού σε συνδυασμό με γεωργο-κτηνοτροφικές και μεταποιητικές δραστηριότητες για παραγωγή εξαγώγιμων ποιοτικών προϊόντων υψηλής προστιθέμενης αξίας. Θα είχε τότε προταθεί για χωροθέτηση βιομηχανικών αιολικών πάρκων;

Θα είχε προταθεί να μετατραπεί σε ένα τεράστιο, επισφαλούς βιωσιμότητάς, ενεργειακό εργοστάσιο εξαγωγής … ακριβής ενέργειας που επιπλέον θα απέκλειε τις άλλες αναπτυξιακές επιλογές της;

Θα δεχόταν οι ωφελούμενοι από αυτό το υποθετικό μοντέλο ανάπτυξης κάτοικοι τη συζήτηση για τα βιομηχανικά αιολικά πάρκα όταν θα ήξεραν βιωματικά ότι οι υποβαθμισμένες και ερημοποιημένες περιοχές δεν είναι άχρηστοι και μη παραγωγικοί ξερότοποι, που κάποιοι θεωρούν άχρηστους και άρα κατάλληλους για χωροθέτηση τόσο καταστροφικών εγκαταστάσεων, αλλά ευλογημένοι τόποι ζωής και ευημερίας;

Όταν θα ήξεραν ότι «Πουθενά, σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου, ο Ήλιος και η Σελήνη δεν συμβασιλεύουν τόσο αρμονικά, δε μοιράζονται τόσο ακριβοδίκαια την ισχύ τους όσο επάνω σ’ αυτό το κομμάτι γης που κάποτε, ποιος ξέρει σε τι καιρούς απίθανους, ποιος Θεός, για να κάνει το κέφι του, έκοψε και φύσηξε μακριά, ίδιο πλατανόφυλλο καταμεσής του πελάγους…»iv;

e.briassouli@aegean.gr

i Που περιέχεται στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης (ΚΥΑ 99605/3719)

ii MEDALUS I, II, III (1989-1999)

iiiBirldlifeInternational 2010 (http://www.birdlife.org/eu/pdfs/BirdLife2010AssessmentreportFINAL.pdf) και http://www.seo.org/media/docs/Manual_molinos.pdf

ivΟδυσσέας Ελύτης, «Η Άλλη Λέσβος» (http://www.emprosnet.gr/Current/?EntityID=445950d9-4f0c-4881-8429-f2ac7feb0102)